مثلاً حمید ـ که نجاشی نوشته رجال دارد (سمع الكتب وصنّف كتاب الجامع في أنواع الشرائع، كتاب الخمس، كتاب الدعاء، كتاب الرجال [فهرست أسماء مصنّفي الشيعة (رجال النجاشي)، ص 132، ش 339]) ـ واقفی است، عبد الله بن جبله ـ زمان حضرت جواد (ع) ـ هم رجال دارد (كان عبد الله واقفا ، وكان فقيها ثقة مشهورا. وله كتب، منها: كتاب الرجال [فهرست أسماء مصنّفي الشيعة (رجال النجاشي)، ص 216، ش 563]) و واقفی است. علیّ بن فضّال هم رجال دارد و فطحی است (كان فطحياًّ...، وقد صنّف كتباً كثيرة، منها ما وقع إلينا: ...، كتاب الرجال [فهرست أسماء مصنّفي الشيعة (رجال النجاشي)، ص 258، ش 676]). البته به ابن‌فضّال پدر هم رجال نسبت داده‌اند، که فکر نمی‌کنم درست باشد. ابن‌عقده هم که زیدی است رجال دارد (كان كوفيّاً زيديّاً جاروديّاً، على ذلك حتى مات... . له كتب، منها: ...، كتاب الرجال [فهرست أسماء مصنّفي الشيعة (رجال النجاشي)، ص 94، ش 233]). لذا ما این احتمال را مطرح کردیم که اینها چون مستقیما به اهل بیت رجوع نمی کردند به رجال و تعبد روآوردند ( البته فهرست هم تعبد است و لذا آن را بررسی می‌کنیم. اگر یقینی بود که آن را بررسی نمی‌کردیم). مثلا عبد الله بن جبله که بعد از موسی بن جعفر به حضرت رضا (ع) و حضرت جواد (ع) اعتقاد ندارد برای معرفت حدیث راهی غیر از رجال ندارد. اگر خود امام (ع) هم مثل شافعی (صاحب کتاب «الأُمّ») کتاب داشتند طبعاً روش بحث ما عوض می‌شد. اهل سنت هم (شبیه این بحث را) دارند، «موطّا» را به روایت مصری‌ها و به روایت مدنی‌ها دارند. شاید بتوان مباحث فهرستی «تهذیب الکمال» را ـ که کتاب بسیار جامعی است و بعدی‌ها نوعاً تعلیقات بر آنند ـ به شکل نصف یک جلد جمع‌آوری کرد، ولی آنها مباحث فهرستی را بر عکس ما جدا نکردند.

علت بحث‌های فهرستی ما این شد که ـ صرف‌نظر از رسالۀ حقوق منسوب به حضرت سجّاد (ع) ـ ایشان و بعد حضرت باقر و حضرت صادق (ع) ـ که تولید علم توسط این سه بزرگوار شروع شد ـ خودشان ننوشتند، بلکه این را بعضی از شیعیان در کوفه نوشتند. بعدها در مقام نقل گاهی نوشته را به دیگران می‌دادند و می‌گفتند: این را من از فلان دارم. این زیربنای فهرست شد. عده‌ای هم شفاهی می‌گفتند و خواهی‌نخواهی کتابی در کار نبود و طبعاً بحث می‌شد که این ثقه است؟ ضابط است؟ از امام (ع) شنیده؟ (حضرت آیت الله استاد حاج سید احمد مددی الموسوی ، خارج فقه ۱۳۹۶/۷/۳۰ )