[1] . فوائد الاصول ؛ ج‏4 ؛ ص 380-378.

[2] . این اصطلاح خیلی قبل از مرحوم نائینی بوده است : اگر جعل شارع مستقیم به حکم خورد می شود تکلیفی و اگر با واسطه خورد می شود حکم وضعی. نام این را اگر مجعول اولی و ثانوی بگذارند خوب است مثل معقول اولی و ثانوی در فلسفه. در اصول، معقول اولی امارات است و اصوله عملیه، معقول ثانوی هستند.

[3] . كاش به جای تحریک، زجر می نوشتند چون قبلش بعث است. بعث و تحریک یکی است. بعث در مقابل زجر است و اراده در مقابل کراهت. مرحوم استاد هم مثل بنده تعبیر کرده اند.

[4] . اراده و کراهت مبادی حکم هستند نه خود حکم. ما چون هفت محور برای حکم داریم مباحث را روی همان طرح می می کنیم : «ملاکات»، «حب و بغض»، «اراده و کراهت» که این سه از مبادی تکلیف هتسند. محور چهارم خود «جعل» است. بعد هم سه مرحله دیگر هست : «فعلیت»، «تنجز» و «امتثال و عصیان».

فایده این هفت محور ما این است که بفهمیم حرف آقایان روی کدام محور است و اگر اشتباهی شده است روشن شود.

ما یک بحث داریم که حقیقت وجوب چیست و یک بحث داریم که مفاد «افعل» چیست. مفاد وجوب ممکن است فقط تحریک باشد ولی «افعل» شاید نشان دهد که در ذمه هم هست. حقیقت وجوب چیست؟ آیا فقط بعث و تحریک است یا ثبوت در ذمه هم هست؟ ثبوت در ذمه هم چند نوع است که سابقا گفته ایم. از صاحب جواهر نقل کردیم که در در مفهوم وجوب، مجانی بودن هست. ادای شهادت باید مجانی باشد چون «و من یکتمها فإنّه آثم قلبه». پس یکی مقام دلالت لفظی است و یکی مقام اعتبار قانونی. ما مباحث را از جاهای مختلف به هم ربط می دهیم تا ریشه ها یکی شود.

[5] . مرحوم نائینی حرفی دارند که شارع، جعل ندارد بلکه اول علم به مصلحت و مفسده است و بعدش اخبار است. «إن الصلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر» إخبار است که نماز، این آثار را دارد. مثلا از مسلمات شیعه است که «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» جعل منصب برای امیر المؤمنین (علیه السلام) است. آلوسی در عراق بوده است و در تفسیر و افکارش هم خیلی هم ضد شیعه است. یکی از اشکالات (به قول خودش اشکالات قوی) این است که اگر این حدیث اینگونه باشد، جعل ولایت برای امیر المؤمنین (علیه السلام) در زمان رسول الله (صلّی الله علیه و آله سلّم) است در حالی که شیعه به این معتقد نیست. این را در روح المعانی در ذیل آیه «بلّغ ما انزل الیک» دارد.

جواب این است : اولا ظاهرا آیه مبارکه این است که امیر المؤمنین (علیه السلام) نفس رسول الله (صلّی الله علیه و آله سلّم) است و مشکلی ندارد که در زمان خود ایشان هم ولایت داشته باشد. ثانیا ما حدیث ولایت هم داریم که در کتب متعدد اهل سنت و در برخی صحاحشان هم هست که همان حدیث بریدة اسلمی است : «ما تریدون من علی» یا «ما لکم و لعلیّ»، سپس دارد : «هو ولیّ کلّ مؤمن بعدی». این از احادیث مسلّم اهل سنت است. به ذهن من «بعدی» در اینجا نباید زمانی باشد چون ربطی به یمن و خالد بن ولید ندارد. ظاهرا «بعد» رتبی است. یعنی اگر من نباشم چه در مکانی و چه در زمانی. این بعد از ارتحال حضرت (صلّی الله علیه و آله سلّم) را هم می گیرد. یعنی رتبه ولایت امیر المؤمنین (علیه السلام) بعد از ولایت خود حضرت (صلّی الله علیه و آله سلّم) است. مثل حدیث منزلت که منزلت امیر المؤمنین (علیه السلام) را به پیامبر (صلّی الله علیه و آله سلّم) را مثل منزلت هارون بن موسی دانسته است که هارون هم در نبود موسی (علیهما السلام) ولایت داشت. یعنی همانگونه که هارون در زمان موسی وزیر بود تو هم وزیر من هستی. البته هارون قبل از موسی وفات کرده است.

غرض اینکه برخی شیعیان در «من کنت مولاه» گفته اند : این جعل و نصب نیست بلکه ارشاد است. یعنی اگر خواستید ولیّ انتخاب کنید ایشان را به عنوان ولیّ انتخاب کنید. این مطلب قطعا خلاف ظاهر است و حتی احتمالش هم داده نمی شود. شاید ایشان هم مثل مرحوم نائینی در اینجا گیر کرده بوده است. جواب همان است که عرض کردیم. شبیه این بحث را مرحوم نائینی در اینجا دارند.

[6] . تفکری هست که راه و چاه را نشان دهیم نه اینکه «باید» بگوییم. برخی ها هم قائل شده اند که خطابات شرعی از قبیل خطابات قانونی اند یعنی بعث و زجر ندارند. مثلا : «خیابان آسفالت شود» امر نیست بلکه به این معنی است که خوب است که خیابان تمیز باشد. این تفکر می خواهد جنبه «باید» و «ولایت» را بردارد. البته جعل، اقتضای اراده و کراهت ندارد چون طبق تقسیم بندی ما بعد از اراده و کراهت است.

[7] . مراد، نفس نبوی و نفوس ولویه است.

[8] . چون تکلیف ایجاد کلفت است و زیر بنایش غیر از این است چون این تفکر می خواهد بگوید : شأن پیامبر (صلّی الله علیه و آله سلّم) بیان حقائق اشیاء است.

[9] . یعنی باید علمی باشد که دنبالش جعل بیاید.

ما عرض کردیم که در شب مبعث نبوی (صلّی الله علیه و آله سلّم) خداوند متعال نفس پیامبر (صلّی الله علیه و آله سلّم) را کامل کرد و تمام حقائق مربوط به کمال انسانی در این نفس آمد. تمام مصالح عباد تا روز قیامت هم برای ایشان (صلّی الله علیه و آله سلّم) منکشف شد. این در برخی روایات هست ولی فکر نمی کنم این روایت به ذهن این قائل آمده باشد و حرفش روی این باشد. اگر این روایت را دیده باشد اینکه گفته است حکم یعنی علم شاید به خاطر این باشد که تا اینجای روایت را خوانده است. در ادامه ی رویات دارد : حضرت (صلّی الله علیه و آله سلّم) خودشان سنت را قرار دادند و جعل کردند. وحی که طبق بیان خداوند است برخی هایش جعل است و برخی هایش جعل نیست. ولی سنت نبوی (صلّی الله علیه و آله سلّم) همه اش جعل است. وحی در 23 سال تکمیل شد ولی سنت در زمان پیمابر (صلّی الله علیه و آله سلّم) تکمیل نشد هر چند برای اهلش بیان شد. برای ما به حسب ظاهر تا زمان امام عسکری (علیه السلام) یا تا ظهور حضرت حجت (علیه السلام) سنت هست.

در اهل سنت مواردی که فقیه خودش استخراج می کند از سنت می شود.

سنت نباید محدود شود چون شریعت خاتم است و برای تمام زمان ها و مکان ها و در تمام مستویات و نژادها تا روز قیامت حکم دارد و باید جواب بدهد و الا نیاز به پیامبر جدید می بود. طبیعت این امر اقتضاء می کند که سنت، توسعه پیدا کند. اهل سنت این توسعه را در اختیار فقهاء می گذارند ولی ما آن را از راه ائمه معصومین (علیهم السلام) قبول می کنیم. فرق ما با اهل سنت این است که ما با رجوع به وصایت این را به ائمه (علیه السلام) محدود کردیم. این کار را دست هر فقیهی ندادیم که جعل کند و بگوید حکم الله است.

البته این اشکال دوری که شیعه بر اهل سنت مطرح می کند که اگر حکمی نیست پس چگونه فقیه شما علم به آن پیدا می کند را هم اهل سنت جواب داده اند که : حکم نیست و اگر فقیه، درست استنباط کرد همین حکم خواهد بود به این معنی که اگر خداوند جعل می کرد این بود. قبول داریم که جعل نکرده است ولی اگر بنا بود جعل کند این می شد. لذا بحث ترتّب علم بر حکم و حکم بر علم نیست که اشکال دور بر اینها وارد باشد.

پس مطلبی که از روایت، بیان کردیم دو چیز است : هم احاطه علمی رسول الله (صلّی الله علیه و آله سلّم) به حقیقت اشیاء و امور و هم جعل بر طبق آن. این جعل می شود سنت.