دومین مقدمه‌ای که پیش از ورود به بحث باید مطرح کنیم، در مورد وضعیت تدوین حدیث در زمان پیامبر اکرم است.

در مکه مکرمه در عصر ظهور اسلام، برخی از متون با خط «مسند» نوشته می‌شد که خطی یمنی بود و تا اندازه‌ای شبیه به خط میخی. در اوایل بعثت نبی مکرم اسلام، شخصی به نام «بشر» ـ که برادر «اکیدر» ملک العرب بود ـ از عراق به مکه آمد. او در عراق، خط حیری یا کوفی را آموخته بود. حیره شهری بزرگ بود نزدیک کوفه فعلی، که با بناء کوفه به تدریج خراب شد. در این شهر، در دوره‌ای یهودیان نقش مهمی داشتند و در دوره‌ای نیز مسیحیان. در حیره دو نوع خط متداول بود. یکی خط سریانی که اصل آن از سوریه بود و با آن متون مقدس را می‌نوشتند. و خط نبطی که میان عموم مردم رواج داشت و تا حد زیادی مشوه بود.

بشر در این شهر خط سریانی را که با نام خط حیری و کوفی نیز شناخته می‌شد، یاد گرفت. سپس به مکه آمد و با خواهر ابوسفیان ازدواج نمود. او این خط را به برخی از اهل مکه مثل ابوسفیان، معاویه، عمر و طلحه نیز یاد داد.

با آغاز نزول قرآن و تأکید پیامبر بر نوشتن آیات قرآن، مسلمانانی که این خط را آموخته بودند، آیات قرآن را با همین خط می‌نوشتند. در دوران مکه، مسلمانان فقط قرآن را می‌نوشتند و احادیث و سنن نبوی در این دوران نوشته نمی‌شد.

تا قرن چهارم همین خط و تا اندازه‌ای نیز خط نبطی میان مسلمانان رواج داشت. در قرن چهارم، ابن مقله وزیر معروف که خط بسیار زیبایی داشت، خط نبطی را مرتب و منظم نمود و قرآن را با ترکیبی از دو خط کوفی و نبطی نوشت، که همین خطی است که اکنون نزد ماست. بعد از این دوره، روایات و متونی نیز که تا قبل از این با خط کوفی نوشته می‌شد، با خط جدید نوشته شد و همین باعث بروز برخی اشتباهات شد؛ چرا که خط کوفی دارای نقطه و اعراب نبود و الف وسط کلمه نیز نوشته نمی‌شد و به عنوان مثال، هاشم و هشام و تا اندازه‌ای هیثم به یک شکل نوشته می‌شد.

اما در مدینه منوره، غیر از قرآن نیز نوشته شد. همه مورخین اتفاق دارند که پیامبر اکرم هنگام ورود به مدینه دستور دادند پیمانی میان مسلمانان و یهودیان نوشته شود که حدود پنجاه ماده داشت. همچنان که همه مورخین و محدثین حتی مثل بخاری اتفاق دارند که پیامبر هنگام وفات نیز خواستند چیزی بنویسند که از بروز اختلاف و ضلالت میان مسلمانان جلوگیری کند.

همچنین مسلم است که پیامبر در دوران مدینه در موارد متعددی دستور به نوشتن مطالبی خطاب به قبایل و گروه‌هایی که به نزد ایشان می‌آمدند، دادند. این مطالب در کتبی با نام «مکاتیب الرسول» جمع‌آوری شده است. حتی برخی از این نوشته‌ها هم‌اکنون با خط کاتبان آن و توقیع پیامبر موجود است.

و در روایت معروفی نیز آمده است که حضرت در پاسخ به درخواست ابوشاه که از اهل یمن بود، دستور دادند خطبه ایشان برای او نوشته شود.

پس روشن می‌شود اصرار شدید برخی از علمای اهل سنت مبنی بر این که پیامبر از کتابت غیر قرآن منع می‌کردند، صحیح نیست و عمر بود که برای اولین بار از تدوین سنن و کتابت حدیث منع نمود. اما نکته عجیب در این میان این است که سیوطی در «تدریب الراوی» نام عمر را در عداد اجازه دهندگان کتابت حدیث نوشته است! از آن طرف، قطعاً امیرالمؤمنین از اجازه دهندگان کتابت حدیث بود، اما ابوریه در «الأضواء علی السنة المحمدیة» نام ایشان را ذیل نام مخالفین کتابت حدیث می‌آورد!

مهم‌ترین حدیثی که برای اثبات منع پیامبر از کتابت حدیث بدان استناده شده، روایتی است از ابوسعید خدری به نقل از پیامبر که در صحیح مسلم نیز نقل شده که حضرت فرمودند: «لا تکتبوا عنی شیئاً إلا القرآن و من کتب عنی شیئاً غیر القرآن فلیمحه».

در مقابل نیز قائلین به جواز کتابت حدیث به روایاتی استناد کرده‌اند که برخی از آن نقل شد. البته احادیث مجوزه در صحیحین نقل نشده است.

مهم‌ترین مناقشه‌ای که نسبت به روایت ابوسعید مطرح شده، اشکالی است که بخاری به آن داشته و آن این است که این حدیث موقوف است. نزد اهل سنت، حدیث مرفوع به حدیثی اطلاق می‌شود که به پیامبر منتهی شود اما نه با اتصال سند که مرادف با حدیث مرسل نزد ماست. در مقابل، حدیث موقوف حدیثی است که به خود صحابه منتهی می‌شود. همچنین مقطوع به حدیثی گفته می‌شود که به کلام تابعی منتهی شود.

مناقشه دوم این است که معلوم نیست مدلول حدیث این باشد که احادیث پیامبر نوشته نشود، بلکه ممکن است مراد حضرت این باشد که وقتی ایشان در میان آیات قرآنی مطالبی به عنوان تفسیر و توجیه آیات بیان می‌کنند، این مطالب در میان آیات قرآن نوشته نشود تا مبادا میان آیات و بیان پیامبر خلطی صورت گیرد و برخی عوام گمان کنند همه از آیات قرآن است.

و اگر مدلول حدیث ابوسعید نهی از کتابت حدیث و سنت بود، خود عمر به همین حدیث استناد می‌کرد، در حالی که گذشت که توجیه او برای این تصمیمات امور دیگری بود.

و انصافاً تصور این که پیامبری که شروع رسالتش با اشاره به قلم است، از کتابت غیر قرآن منع کرده باشد، بسیار مشکل است. و اساساً چنین چیزی خلاف سیره قطعی عقلاست. چگونه ممکن است حضرت که در اندیشه گسترش اندیشه اسلامی یه تمام جهان‌اند، از کتابت احادیث و سنن خود که بخشی از این نظام فکری است، منع کنند؟!