از سال‌های حدود 1000 و تقریباً بعد از مرحوم محقق اردبیلی - که فقه را مجدّداً به هم ریخت و با به کار بردن عبارت «وکأنّ دلیله الإجماع» در کتاب «مجمع الفائدة» در صدد فتح بابی برای مناقشه برآمد1️⃣- از یک طرف و دقیقاً به خاطر وجود علمای اخباری - مثل ملا محمدامین استرآبادی2️⃣ در «الفوائد المدنیة» - شروع به مناقشه در اجماعی کردند که 200 - 300 سال جا افتاده بود و این بحث مطرح گردید که اجماع حجّیّت ندارد و باید به روایات برگردیم. البتّه مرحوم استرآبادی دو مورد را از عدم حجّیّت اجماع استثنا می کند كه یک مورد آن جاست که بین قدمای اصحاب باشد3️⃣.4️⃣

از این زمان به بعد بحث اجماع هم از جهت اصولی و هم از جهت فقهی زیر سؤال رفت و تا زمان ما دیگر دعوای اجماع در شیعه رنگ و بوی خاصی ندارد. یکی قبول می‌کند. دیگری نقد می‌کند. یکی اجماع سیّد مرتضی را می‌آورد. دیگری اجماع علاّمه را ذکر می‌کند. در حقیقت این مرحلۀ چهارم فقه شیعه مرحلۀ مضطربی بوده و یکنواخت نیست.                                                                                                                                                 1️⃣ طبعاً این عبارت نشان‌گر تردید وی نیست.                                                                                                                                                                                 2️⃣ ایشان مرد مطّلع و با استعدادی است و علاوه برکتاب‌ها و روایت‌های شیعه آثار اهل سنّت را هم دیده وعبارت‌های آنها را هم می‌فهمد و انصافاً در حدّ یک مؤسّس است.                                                                                                                                                                                                           3️⃣واعلم أنّ جمعاً من أصحابنا أطلقوا لفظ "الإجماع" على معنيين آخرين: الأوّل: اتّفاق جمع من قدمائنا الأخباريّين على الإفتاء برواية وترك الإفتاء برواية واردة بخلافها. والإجماع بهذا المعنى معتبر عندي؛ لأنّه قرينة على ورود ما عملوا به من باب بيان الحقّ لا من باب التقيّة. وقد وقع التصريح بهذا المعنى وبكونه معتبراً في مقبولة عمر بن حنظلة الآتية المشتملة على فوائد كثيرة، لكنّ الاعتماد حينئذٍ على الخبر المحفوف بقبولهم لا على اتّفاق ظنونهم ـ كما في اصطلاح العامّة. الثاني: افتاء جمع من الأخباريّين - كالصدوقين ومحمّد بن يعقوب الكليني، بل الشيخ الطوسي أيضاً؛ فإنّه منهم عند التحقيق، وإن زعم العلاّمة أنّه ليس منهم – بحكم لم يظهر فيه نصّ عندنا ولا خلاف يعادله. وهذا أيضاً معتبر عندي؛ لأنّ فيه دلالة قطعية عادية على وصول نصّ إليهم يقطع بذلك اللبيب المطّلع على أحوالهم. [الفوائد المدنية والشواهد المكية، ص 269]                                                            4️⃣ بعدها معروف بود که مرحوم آقای بروجردی هم شهرت قدمایی را قابل قبول می‌دانند.

( حضرت آیت الله استاد حاج سید احمد مددی الموسوی ، خارج فقه ، ۱۳۸۴/۸/۳۰ )

#اصول

#اجماع

#محقق_اردبیلی

#مناقشه_در_حجیت_اجماع