بر اساس مقالات و مباحث آیت‌الله سید احمد مددی موسوی

این کتاب بر اساس مقالات و مباحث آیت‌الله سید احمد مددی موسوی درباره تاریخ حوز‌ه‌های علوم دینی؛ تاریخ علم؛ آرا و احوال علمای برجسته شیعه نظیر شیخ مفید و شیخ انصاری؛ کتاب‌شناسی مانند بررسی تفسیر قمی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع)؛ مباحث حدیثی، رجالی و فهرستی همچون «مسلک فهرستی» در قبال «مسلک رجالی» برای تشخیص میزان اعتبار احادیث شیعه تدوین شده است.

مؤسسه «کتاب‌شناسی شیعه» جدیدترین اثر خود با عنوان «نگاهی به دریا» جلد اول نوشته آیت‌الله سیداحمد مددی موسوی را روانه بازار کتاب کرد.

«نگاهی تحلیلی ـ تاریخی به حوزه‌های علمی» (مفصل‌ترین بخش کتاب در قالب ۹ مقاله)، «کتا‌ب‌شناسی»، «حدیث و فهرست»، «اصول فقه» و «فقه» پنج بخش کتاب «نگاهی به دریا» را تشکیل می‌دهند.

گردآورنده اثر در مقدمه نوشته است: 

امروزه جوامع انسانى از دانشمندان، دو انتظار مهم و جدّى در همه حوزه‌هاى فكر و دانش دارند. اولين انتظار، اين است كه شيوه‏‌هاى كاربردى‏سازى انديشه‏‌هاى توليد شده پيشين را توسعه بخشند، تا از نقاط ضعف آنها كاسته و بر نكات قوت آنها افزوده گردد. دومين انتظار، توليد انديشه‏‌ها و افكار نو و بديع در همه حوزه‏‌هاى علمى است، تا با نوسازى محيط عقل و دل انسان‏ها، موجب رونق بخشى و زيباتر و كامل‏تر كردن جامعه انسانى نسبت به گذشته گردند. حوزه‏‌هاى علميه از مهم‏ترين نهادهايى هستند كه در طى قرون متمادى، سعى در برآورده ساختن اين انتظارات داشته‏‌اند. هم‌‏اينك بر خوان عظيمى از معرفت انسانى و دينى نشسته‌‏ايم كه تأثير گسترده و به‏‌سزايى در استنباط و فهم احكام و معارف دينى دارد. علوم حوزوى مانند فقه، اصول و علوم حديثى (از قبيل رجال، درايه و فهرست)، قدمت بسيارى دارند و از همان سده‌‏هاى نخست اسلام متولد شده و در طول زمان، فراز و نشيب‏‌هاى بسيارى را پيموده و غناى فراوانى كسب كرده‌‏اند. در همين سمت و سو، بزرگانى چون شيخ مفيد، نجاشى، شيخ طوسى، محقق حلّى، علامه حلّى، شهيد اول، شهيد ثانى، ملامحمّدامين استرابادى، وحيد بهبهانى، شيخ انصارى، هر يك به نوبه خود در شكوفايى و بالندگى و نشاط علمى اين شجره طيبه گام برداشته‌‏اند.

استاد بزرگوار ما حضرت آیت‌الله حاج سيد احمد مددى موسوى (دامت بركاته) از جمله محققانى است كه در اين عرصه، تحقيقات بديعى را ارائه كرده است. اين مجموعه تلاشى براى عرضه اين ديدگاه‌هاست كه با رويكردى تاريخى، به تكوين حوزه‏‌‌هاى علميه، چگونگى تدوين علوم حوزوى پرداخته و ديدگاه حديثى بديع استاد را تبيين كرده است. وى از منظر تاريخى و نسخه‏ شناسى به سنجش روايات پرداخته و در صدد احياى علم فهرست كه ميراث فراموش‏ شده بزرگان اصحاب سلف ماست، برآمده است. بديهى است كه اين نگاه روش‏شناسانه، تأثيرات عميقى در نگاه فقهى و اصولى ايشان برجاى گذاشته و به لحاظ روش‏شناختى و معرفت‏ شناختى تحولات گسترده ‏اى در نگاه به علم اصول و نيز شيوه فقاهتى پديد آورده است. مباحث اصولى، حديثى و فقهى اين مجموعه، برخى از ديدگاه‏ ها و نيز شيوه استاد را نشان مى‏ دهد.

بى‏‌ترديد از عوامل بسيار تأثيرگذار در بالندگى علمى، ايجاد تضارب و فراهم‏ سازى گفت و گوى علمى در جامعه علمى است. يكى از موانع مهم تضارب علمى، حجاب معاصرت است. اميد است اين مجموعه، ضمن رفع اين مانع، بتواند امكان استفاده از ديدگاه هاى بديع و نوآورانه استاد مددى را براى كليه علاقه‏ مندان فراهم آورد.

كتاب حاضر حاوى برخى از نوشته‏‌ها، مصاحبه‏‌ها و برخى از تقريرات دروس ايشان است كه در سه دهه گذشته در برخى از نشريات و كتب منتشر شده است. اين گفت و گوها عمدتا بدون ويرايش مناسب و تخريج چاپ شده بودند و همين امر، از جمله انگيزه ‏هاى انتشار ويراسته مباحث، آن هم در قالب مجموعه واحد بوده است. 

اين كتاب در پنج بخش به شرح زير تنظيم شده است: بخش اوّل: نگاهی تحلیلی‌_ تاریخی به حوزه‌های علمیه که مفصل‌ترین بخش، و مشتمل بر نه مقاله است؛ بخش دوم: کتاب‌شناسی؛ بخش سوم: حدیث و فهرست؛ بخش چهارم: اصول فقه؛ بخش پنجم: فقه.

بخش اول

اولين بخش كه تحت عنوان «نگاهى تاريخى تحليلى به حوزه‏هاى علميه» آمده است، مشتمل بر هفت مقاله است:

اولين مقاله از اين بخش، نوشتارى از استاد مددى است كه در سال‏هاى ۱۳۶۴ و ۱۳۶۵ تحت عنوان «نگرشى بر حوزه ‏هاى علميه» به چاپ رسيده بود. نويسنده ضمن ارائه تاريخِ تحليلى پيدايشِ حوزه‏ هاى علميه و تحولات آنها، به چگونگى تدوين حديث شيعه مى‏ پردازد كه در نوع خود، نوشتار بديعى به شمار مى ‏رود.

دومين مقاله اين بخش، «شيخ مفيد، اوج مكتب بغداد» نام دارد كه در واقع، در تكميل فصل قبل به بيان تاريخ پيدايش و تدوين حديث شيعه، با تأكيد بر تاريخ تحليلى زمان امام صادق عليه ‏السلام، چگونگى شكل‏ گيرى مكتب حديثى دوم بغداد و شخصيت علمى شيخ مفيد به مثابه يكى از مهم‏ترين شخصيت‏ هاى شكل‏ دهنده اين مكتب مى‏پردازد. اين فصل در شناخت وضعيت كنونى حديث شيعه، از اهميت به‏ سزايى برخوردار است.

سومين مقاله كه عنوان «موقعيت شيخ انصارى در تاريخ علوم دينى» را دارد، به بررسى ابعاد گوناگون شخصيت علمى شيخ انصارى (رضوان الله تعالى عليه) و تأثيرات ايشان بر حوزه‏ هاى علميه مى‏ پردازد.

چهارمین مقاله نيز گفت و گويى با استاد مددى درباره برخى ويژگى‏ هاى جد مادرى[۱] خود آیت‌الله سيد ابوالحسن اصفهانى و مواضع ايشان در برابر نهضت مشروطه ‏خواهى ايران است.

پنجمين مقاله با عنوان «سيره علمى آیت‌الله بروجردى، خشت اول حوزه‏ هاى جديد»، حاصل گفت‏وگويى با استاد مددى است كه وى به بررسى شيوه استنباط فقهى و سيره علمى آیت‌الله بروجردى مى‏پردازد. لزوم توجه به برنامه ‏ريزى درسى براى طلاب و ضرورت تداوم بخشيدن به سيره علمى آیت‌الله بروجردى از مباحث مطرح شده در اين گفت‏وگو است.

ششمین مقاله كه با عنوان «نجف، آشيانه علم و اخلاق» آمده است، مشتمل بر گفت و گويى بسيار خواندنى با استاد مددى در باره وضعيت حوزه علميه نجف اشرف در دوران سياه صدامى است كه خود استاد در آن زمان در نجف حضور داشت. اين گفت و گو اولين بار در سال ۱۳۸۲ به چاپ رسيده است.

در آخرين مقاله از اين بخش نيز به گفت‏وگويى با استاد مددى در باب ضرورت اهتمام به پژوهش در حوزه ‏هاى علميه اختصاص دارد كه در آن در باب اقتضاءات اين امر و لزوم رفع موانع آن سخن رفته است.

بخش دوم

بخش دوم مشتمل بر پنج مقاله است و به مباحث كتاب‏شناختى اختصاص دارد. در اين بخش به نگاشته‏ هايى از استاد مددى در معرفى و تبيين سندى و روش‏شناسى نسخه‏ شناسى چند كتاب پرداخته شده است. اين بخش براى آشنايى با شيوه استاد مددى در نسخه‏ شناسى، سندشناسى و روش‏شناسى كتاب بسيار مفيد است.

اولين مقاله از اين بخش، نوشتارى از استاد مددى در معرفى كتاب صورة الارض ابن‏حوقل است.

مقاله دوم، با عنوان «روش‏شناسى بحار الأنوار» حاصل گفت‏وگويى با استاد است كه طى آن، ضمن تبيين روش‏شناسانه كتاب عظيم بحار الأنوار مرحوم مجلسى، به مقايسه آن با كتاب‏هاى حديثى وسائل ‏الشيعه، وافى و عوالم‏ العلوم، و بيان وجوه اشتـراك و افتراق آنها مى‏ پردازد.

سومين مقاله، نوشتارى از استاد مددى با عنوان پژوهشى درباره كتاب رساله المحكم و المتشابه است كه وى ضمن بررسى كتاب‏شناختى و سندى اين كتاب، از سويى، به بررسى صحت انتساب اين كتاب به سيد مرتضى مى ‏پردازد و از ديگر سو، صلاحيت انتساب اين كتاب را به اميرالمؤمنين عليه‏ السلام ارزيابى مى‏ كند. اين نوشتار، بخش اول مقاله‏ اى است با عنوان «رسائلى پيرامون تفسير و علم قرآن منسوب به اهل‏بيت عليهم‏السلام».

مقاله چهارم نيز نوشتارى از استاد مددى با عنوان پژوهشى درباره كتاب تفسير منسوب به امام عسكرى عليه ‏السلام است. اين بخش نيز به بررسى كتاب‏شناختى و سندى اين تفسير مى ‏پردازد. استاد مددى در اين نوشتار ضمن واكاوى در باب مؤلف، انتساب كتاب را به امام عسكرى عليه ‏السلام بررسى مى‏ كند. اين نوشتار نيز مانند مقاله قبل، بخش نهايى مقاله ‏اى است با عنوان «رسائلى پيرامون تفسير و علم قرآن منسوب به اهل‏بيت عليهم‏ السلام».

پنجمين و آخرين مقاله اين بخش نيز به بررسى انتساب تفسير معروف به تفسير قمى به على بن ابراهيم مى ‏پردازد و با واكاوى سندى روايات مندرج در اين تفسير، به تبيين چگونگى تدوين اين كتاب و بررسى احتمالات در باره آن مى‏ پردازد.

سه مقاله آخر، در شناخت شيوه استاد مددى در سندشناسى و نسخه ‏شناسى كتب بسيار مؤثر است.

بخش سوم

بخش سوم از مجموعه حاضر، به مباحث اصولى اختصاص دارد. اين بخش كه حاوى پنج شش مقاله است و از مهم‏ترين مباحث اين مجموعه محسوب مى ‏شود، ديدگاه هاى بديع و لطيف استاد را در مباحث اصولى نشان مى‏ دهد.

اولين مقاله اين بخش، گفتارى از استاد مددى است كه «نگاهى به علل، ريشه ‏ها و چگونگى پيدايش علم اصول» نام دارد. اين فصل، ضمن اينكه از منظرى تاريخى به چگونگى پيدايش و تكون علم اصول در جهان اسلام مى ‏پردازد، حاوى مباحثى روش‏شناختى نيز در اين علم مى‏ باشد. در اين گفت‏وگو در باب ريشه‏ هاى پيدايش علم اصول، تدوين و تنظيم آن و سرّ نياز به اين رشته علمى در صدر اول ظهور اسلام سخن به ميان آمده است. ايشان در اين گفتار، ضمن برشمردن اهميت دو گونه كار تاريخى يعنى تاريخ مسائل علم و نگاه تحليلى ـ تاريخى به ريشه‏ هاى پيدايش و تكوّن علم، به تحليل كيفيت و سرّ پيدايش علم اصول پرداخته ‏است.

در مقاله دوم كه تحت عنوان «علم اصول و دانش ‏هاى زبانى» آمده است، استاد مددى با تبيين روش تحليل زبانى در اثبات گزاره ‏ها در علم اصول، به تشريح جايگاه علم الفاظ و واژه‏شناسى در علم اصول مى‏ پردازد.

سومين مقاله، «علوم اعتبارى و روش ‏هاى واقع‏گرايانه» نام دارد. استاد مددى در اين مقاله، بر اعتبارى بودن سنخ مسائل علم اصول تأكيد كرده و به بررسى و تبيين ويژگى‏ هاى علوم اعتبارى پرداخته است. وى روش اثبات گزاره‏ هاى اصولى را در اين علم، روش تحليلى زبانى مى‏ داند و آن را، هم در اثبات گزاره‏ ها و هم در تبيين مفردات، جارى مى‏ داند. استاد در اين گفت‏وگو، ضمن تشريح خصوصيات روش تحليلى در علم اصول، تاريخ و روش تاريخى را محور و اساس تحليل زبانى مى‏داند. ايشان در پايان چينش و تبويب پيشنهادى خود را در علم اصول بيان مى‏ كند و بخشى مستقل از آن را به اصول فقه حكومتى (ولايى) اختصاص مى‏ دهد.

مقاله چهارم، با عنوان «اصول فقه حكومتى»، گفت‏وگويى است كه مجله فقه با استاد مددى داشته است. محورهاى اين گفت‏وگو عبارت‏اند از: مبانى روش‏شناسى ديدگاه استاد و روش ايجاد تحول در فقه و ويژگي هاى لازم براى تأسيس؛ فقه ولايى و فقه استنباطى و در انتها، اصول فقه حكومتى و ويژگى ‏هاى آن. اين مقاله در تبيين ديدگاه خاص و بديع استاد مبنى بر لزوم ايجاد «اصول فقه حكومتى» از اهميت به‏سزايى برخوردار است.

پنجمين و آخرين مقاله از اين بخش، به گفتارى از استاد مددى با عنوان «سابقه و ثمرات نگرش تاريخى در استنباط فقهى» اختصاص دارد. استاد در اين گفتار به تشريح جايگاه روش تاريخى و اهميت آن در استنباط فقهى مى‏پردازد. اهميت اين گفتار در ارائه نمونه‏ هاى كاربردى از جايگاه روش تاريخى در فهم متون دينى مى‏ باشد.

ششمين مقاله اين بخش «گفتارى در باب فلسفه اصول فقه» است كه در آن مباحثى مانند تعريف فلسفه اصول فقه و نقش فلسفه اصول فقه در طراحى اصول فقه مطلوب به خوبى تبيين شده است.

بخش چهارم

بخش چهارم كتاب به مباحث حديث‏ شناختى استاد مددى اختصاص دارد. از نوآورى‏ هاى بسيار اثرگذار و مهم استاد در مباحث سندشناسى حديثى، احياى مسلك فهرستى در كنار مسلك رجالى رايج در حوزه‏ ها است. از آنجاكه براى شناخت اين شيوه بررسى سند حديث، منابع چندانى براى طلاب و دانشجويان در دسترس نيست، مطلب اين بخش براى طلاب و ديگر علاقه‏مندان بسيار مغتنم است.

مقاله اول اين بخش، قسمتى از مباحث فهرستى استاد مددى است تبيين اجمالى روش فهرستى كه با نسخه ‏شناسى و نگاه تاريخى به تاريخ تكوين حديث به سنجش آن مى‏ پردازد.

 

دومين مقاله، در واقع حواشى استاد مددى است بر بخشى از كتاب مهم شهيد ثانى در علم درايه ‏الحديث؛ يعنى كتاب الرعاية لحال البداية فى علم الدراية. اين حواشى همراه كتاب مذكور، سالها پيش به همّت كتابخانه آيت‌الله مرعشى ذيل رعايه تحقيق مرحوم آقاى بقّال منتشر شده است. نكات توضيحى استاد مددى و به‏ خصوص ذكر مثال‏ها و نمونه‏ هاى كاربردى، در فهم اين كتاب، مؤثر است.

بخش پنجم

آخرين بخش اين مجموعه به گفت‏وگوهاى فقهى استاد مددى مى‏ پردازد.

در اولين مقاله اين بخش، در بحثى با عنوان «فقه ولايى اهل‏ بيت عليهم‏ السلام» استاد به تاريخ بحث ولايت فقيه پرداخته و سير تاريخى فقه ولايى را بررسى كرده است.

دومين مقاله نيز كه به «بحثى در باب ربا» اختصاص دارد، نشان ‏دهنده شيوه خاص فقهى استاد مددى است و توجه ايشان به ابعاد تاريخى و سمانتيكى در شناخت موضوعات احكام در آن به روشنى پيدا است.

آیت‌الله حاج سیداحمد مددی موسوی در سال (۱۳۳۰ ه.ش) در نجف متولد شد، در پنج‌سالگی به همراه خانواده به مشهد مقدس مهاجرت کرد و در حوزه علمیه این شهر به آموختن علوم حوزوی پرداخت. وی برای ادامه تحصیل در سال ۱۳۴۸ عازم عراق و شهر نجف شد و در محضر آیت‌الله خویی، امام خمینی (ره)، آیت‌الله سیدحسن بجنوردی و شیخ صدرا بادکوبه‌ای علم آموخت. آیت‌الله مددی در سال ۱۳۵۶ به شهر قم آمد و پس بهر‌ه‌مندی از محضر مرحوم آیه‌الله حاج شیخ مرتضی حائری، به تدریس فقه و اصول مشغول شد که جلسات درسی وی تاکنون ادامه دارد.