[1]. علی عبد الرزاق (م 1345 ش) نویسندة مصری و صاحب کتاب الإسلام و أصول الحکم که در آن کتاب از جدایی دین از سیاست و نفی نظریة وجوب خلافت و ضرورت‌نداشتن برپایی حکومت اسلامی سخن گفته است.

[2]. از مهدی حائری یزدی.

[3]. البته در معنای اخلاق دو تصور است که فقط شامل صفات نفسانی است یا شامل افعال هم می‌شود که شاید بیشتر بتوانیم بگوییم: هر دو را می‌گیرد هم صفات نفسانی مثل شجاعت و هم افعال مثل صدق را می‌گیرد.

[4]. در زمان آقای بروجردی (حدود 55 سال قبل در قم) آقایی که معلم دبیرستان بود توضیح المسائل را به ادبیات عامیانه یا فولکوریک نوشت، و بعد آن را با کتاب منتخب المسائل آقای بروجردی که در زمان ایشان چاپ شد تطبیق کنند. این کتاب بسیار جا افتاد و توضیح المسائل قدم خوبی بود که همان مسائل را به لغت واضح بیان می‌کرد.

[5]. نکته‌ای دربارة تأثیر انفتاح سیاسی در رشد علمی: اهل سنت از همان اوایل احکام سلطانی نوشته‌اند برای مثال ابویوسف در زمان موسی بن جعفر ع و حضرت رضا ع بحث اموال را خطاب به هارون نوشته است اما ما هنوز هم بحث اموال را نداریم؛ چون نظام سیاسی در دست آن‌ها بود و ما نظام سیاسی نداشتیم، ازاین‌رو در هر فتره‌ای که نظام سیاسی یا گشایش سیاسی بود شیعه کارهای علمی خوبی کرده است مثلاً از ورود آل بویه به بغداد در سال 334 ـ که حدود 1100 سال پیش است ـ تا حدود سال 450 که آمدن ترکان سلاجقه به بغداد است که سنی‌های متعصبی بودند و امور را در بغداد عوض کردند و شیخ طوسی هم در آن زمان از بغداد خارج شد و به نجف رفت، بیشترین آثار علمی ما مرهون همین فتره است و حتی اگر از زمان آمدن کلینی به بغداد که حدود سال 320 بود را نیز حساب کنیم یک فترة 130 ساله بیشتر نیست اما معظم آنچه ما در رجال، فهرست، فقه مقارن، فقه تفریعی، فقه مأثور و کلام داریم برای همین زمان است (البته در تفسیر کتاب شیخ چندان مؤثر نبود و مجمع البیان تأثیرگذارتر بود شیخ اجمالاً در تفسیر تأثیرگذار است) یعنی بیشتر معارف ما برای این دوران است. بعد هم با آمدن صفویه بعد از سال 900 مثلاً وافی، وسائل، بحار برای این زمان است، بجز علوم عقلی مثل اسفار و این‌ها که برای همین زمان است کتب فقهی مهم ما نیز برای همین زمان است. غرض این که طبیعت بحث سیاسی چنین است و اختصاص به زمان خاصی ندارد که وقتی نوعی فضای سیاسی یا گشایشی می‌شود و وقتی یک نظام سیاسی سر کار می‌آید که حالت دینی خودش را حفظ می‌کند برای رشد فکر و فرهنگ بسیار نافع است و ما شیعه اچنین بوده‌ایم البته نه به این معنا که هرچه داریم برای این فتره‌هاست چون مثلاً علامه و محقق در این فتره‌ها نیستند ولی در این فتره‌های سیاسی حوزه‌های علمی و معارف دینی رشد فوق العاده‌ای می‌یابد. الآن هم که زمانه عوض شده است خیلی زمینه‌ها هست؛ هم جهانی شده است هم به خیلی از مصادر و نسخ خطی فراوان اطلاع پیدا کرده‌ایم که فکر نمی‌کنم شیعه هرگز این اندازه دسترسی به نسخ خطی در سطح جهانی داشت امروزه انحاء امکانات در اختیار قرار گرفته و فرصت بسیار خوبی است که به‌خوبی باید از آن استفاده کرد. به قول نظامی فرزند زمان خویشتن باش یا به تعبیر روایات العالم بزمانه لا تتهجم علیه اللوابس، فرزند زمان‌بودن نیز این اقتضا را می‌کند که آن را به صورت مجموعه‌ای مطرح کنیم.

[6]. (طلاق: 6).

[7]. (توبه: 60).

[8]. (بقره: 233)

[9]. (بقره: 282).

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم
بسم الله الرحمن الرحیم
و الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا رسول الله و آله الطیبین الطاهرین المعصومین و لعنة دائمة علی اعدائهم اجمعین
اللهم وفقنا و جمیع المشتغلین وارحمنا برحمتک یا ارحم الراحمین

مجموعه بحثی را که در این چند روز مزاحم آقایان بودیم تا اینجا رسیدیم، بعد از اینکه یک تفکیکی کردیم از نظر قانونی و حقوقی بین دو نظام عبد و مولا و نظام قانونی و عرض کردیم شواهد موید این مطلب، شواهد تاریخی و بعضی عبارات که خب با نظام عبد و مولاست. خب نمی‌شود انکار کرد. اما شواهد خود قرآن و مجموعه شواهد روایات اهل بیت(ع) این است که این نظام، یک نظام قانونی است.
و یکی به نظر ما از اسرار یکی از نکات اساسی مسئله این که خاتمیت به آن معنایی که عرض کردیم روی آن بنا گذاشته شده همین است. این نظام قانونی می‌تواند. البته این نظام قانونی است که بر مبدأ تقنین و مبدأ تنفیذ الهی است، ولایت است؛ چون الان در دنیای اصطلاح قانونی وقتی می‌گوییم نظام قانونی یعنی در آن ولایت نیست. اراده مردم است. این را قبول نکردیم. این قسمت را قبول نکردیم.
و البته هستند عده‌ای در همین معاصرین دنیای ما، معاصر صد ساله مثلا، در مصر مثلا آن آقایی که کتاب نوشته، من کتابش را هم خواندم، خیلی مبتذل هم هست، نمی‌دانم حالا شاید چون حرف نامربوطی زده سر و صدا درست کرده است. کتاب علی عبدالرزاق درباره حکومت خیلی حرف‌های بسیط و پیش پا افتاده دارد. بعدش هم چون زمان پادشاهی مصر بوده، قبل از اینکه نظام جمهوری بشود، الاظهر هم علیه او شکایت کرده بود، دادگاه بردند او را، خب او منکر حکومت در اسلام است. اصلا نه زمان رسول الله(ص) نه زمان به قول خودشان خلفای راشدین منکر است.
خب در میان شیعه هم خب عده‌ای پیدا شدند دیگر این کتاب حکمت حکومت اگر دیده باشید، آن هم منکر او بالاتر رفته که اصلا احکام دینی، قضایای اخلاقی است. عرض کردم شبیه این مطلب در همین نوشته‌های غربی‌ها از قرن 18 یعنی از سالهای 1700 میلادی که دوران رنسانس است از آنجا هم شروع شده. اینها را بیشتر امور اخلاقی می‌دانند. آن وقت اگر برخورد اخلاقی بشود، نه بین آنهاتناسبی است نه مرحله اجرا در آنها اثر می‌گذارد. فرض کنید مثلا به شما می‌گویند دروغ نگو، به شما می‌گویند غیبت نکن، به شما می‌گویند نفقه زن را بده، مثل هم است هیچ فرقی نمی‌کند. یک دستورات اخلاقی است. نه اینکه اینها به این معنا باشد که در جامعه باید پیاده شود، جامعه باید شکل بگیرد و یک نظام اجتماعی بشود. و دیگر چون بحثش اینجا نیست. اگر حالا یک مناسبتی عادتاً در مکاسب در ذیل ولایت فقیهی که مرحوم شیخ انصاری آورده آنجا ممکن است ما یک مقداری متعرض بشویم.
خب حرف‌های ضعیفی است، کاملا ضعیف است. به هر حال یک برخورد این جوری شروع شده در همین زمان‌های اخیر که اساس ندارد.
ما در این باره عرض کردیم اصل نظام قانونی را قبول کردیم. بحث اخلاقیاتش جای خودش. در اینکه در اسلام کلا مبتنی است بر اخلاق یک، به طور کلی، و این اخلاق باید از جهات مختلف تکمیل می‌شد.
س: اخلاقی یعنی چه؟ منظورتان از اخلاق چیست؟
ج: حالا دیگر باید وارد بحث بشویم طول می‌کشد.
ما معتقدیم الان با این توضیح این بنده، بعثت لاتمم مکارم الاخلاق یک بحثی را مطرح کردیم، گاهی هم در همین بحث‌های اینجا بود، تازگی نبود شاید پارسال، که تتمیم مکارم اخلاق چیست اصلا؟ هفت هشت ده تا احتمال عرض کردیم که احتمالاتی باشد برای آن. یکی این بود که این اخلاق بیاید در جامعه عینیت پیدا بکند. به عکس این تصور که احکام را اخلاقی می‌کند خود اخلاق جنبه عینیت پیدا بکند. مثلا یک توصیه اخلاقی نباشد که دورغ نگویید یا غیبت نگویید، این در جامعه عینیت پیدا بکند که مردم دروغ نگویند، اصلا تتمیم این است. یعنی من احکام را و شریعت را من حیث المجموع در عقایدش، در افکارش، در اندیشه‌هایش، در اخلاقش، در فرض کنید مسئله فقهش، قانونش، یک جوری تنظیم کردیم که این اصول اخلاقی تتمیم بشود. تمامش به تنفیذش است. تمامش به این نیست که ما بگوییم دروغ بد است. این تمام نیست.
س: منظورتان آیات احکام است.
ج: هان، تمام این نیست. این که لاتمم، تمام یک شیء مثل علت غایی. شما یک صندلی درست می‌کنید که رویش بنشینید، حالا نقشه صندلی بکشید درست نکنید، خب این که به درد نمی‌خورد که. تتمیم اخلاق یکی از معانیش حالا من نمی‌خواهم وارد بقیه معانی آن شوم که جایش اینجا نیست. یکی از معانی تتمیم اخلاق را این گرفتیم که تتمیم اخلاق یعنی پیاده شدن و تحقق آن اخلاق در جامعه.
اگر غیبت بد است، اگر خیانت بد است، اگر ایذاء همسایه بد است، اگر همه اینها را حساب بکنید دیگر، مکارم اخلاق. البته خب در اخلاق هم دو سه تا تصور هست، بنابر اینکه فقط شامل صفات نفسانی بشود و یا شامل افعال هم می‌شود ویا هر دو را می‌گیرد. که شاید بیشتر بگوییم هر دو را می‌گیرد. هم صفات نفسانی مثل شجاعت، و هم افعال مثل صدق. که هم افعال در دایره اخلاق باشد، دیگر می‌گویم چون نمی‌خواهم کلا وارد این بحث بشوم.
آنوقت این طور بگوییم بعثت لاتمم مکارم الاخلاق اشاره به این باشد که اولا خود اخلاق در فطرت انسان‌ها هست، لکن این اخلاق باید به مرحله عمل برسد. مهم نیست که شما بگویید دروغ بد است، مهم نیست که بگویید خیانت بد است، مهم نیست که بگوییم همسایه را اذیت نکن، این شریعت مقدسه چون شریعت خاتم است، یکی از خصایص این شریعت مقدسه این است. من آمدم این اخلاق را تکمیل کنم، تمام، تمام هر چیزی به حسب خودش است دیگر. فرض کنید شما می‌خواهید غذا بپزید تمام باشد، یک خوردنی باشد، نوشیدنی باشد، اینها هر کدام به حسب خودش است.
من که آمدم اخلاق را می‌خواهم تمام بکنم. تمامیت اخلاق در این شریعت مقدسه به این است که اینها در جامعه پیاده شود، اما اگر شما فقط در مقام صحبت بگویید، بنشینید مثلا جلسات علمی بگذارید، کتاب بنویسید، مقاله بنویسید، که مثلا صدق خوب است، اداء امانت خوب است، فلان خوب است، این کافی نیست برای اخلاق. تتمیمش به تحقق خارجی است. بایددر خارج عینیت پیدا بکند. بعثت لاتمم الاخلاق، به عکس این تصور که الان می‌گوید، می‌گوید احکام هم اخلاقی است دنبال اجرا نیست. اصلا دقیقاً البته معانی دیگری هم عرض کردم به ذهن ما رسیده اما یکی که حالامناسب با بحث ما هست.
پس بحث اول ما عرض کردیم با مجموعه شواهد در می‌آوریم که نظام، نظام قانونی است. و طبیعتاً نظام قانونی لوازم خودش را دارد. در این مرحله نظام قانونی سه بخش را بررسی کردیم: یکی ادبیات قانونی یا تعبیر قانونی، یکی روح قانون و یکی هم مسئله نظام و فضای قانونی، آن فضایی که دارد انسجامش، روابطی که احکام با همدیگر دارند، ترابطی که بین احکام وجود دارد.
در این دو روز گذشته، درباره ادبیات و روح قانون، عرض کردیم در بحث‌های خودمان نسبت به اسلام فعلا در روح قانون نمی‌توانیم خیلی، یک مقداری می‌شود صحبت کرد، اما دقیق دقیق مشخص بکنیم، مشکل دارد. و همین هم سر همین است که فرض کنید صاحب جواهر می‌گوید این معنایش این است که باید مأمور آن مأمور به را مجانی انجام بدهد، آقای خویی می‌گوید نه چنین چیزی نیست، دقت می‌کنید، یا مرحوم اصفهانی. یامثلا می‌گوید این معنایش این است که این ملک آمر است، این می‌گوید نه اینجوری نیست.
اینها سری دارد به جای این بحث‌ها اینها سری دارد. برویم دنبال سرش. سرش این است که حدود وجوب در روایات و در مجموع ادله کاملا مشخص نیست. این مطالبی که گفتند امکان دارد، همه‌اش اعتبار است دیگر، امکان دارد. بگوییم آقا وجوب در این قانون این است و لذا الان این البته هست انصافا یکی از نکاتی که جامعه غربی رو به بحث قانون و قانون اساسی و بعد قانون و ماده یک و دو و اینها آوردند، یک مقداری‌اش این بود که در حدود این کار را ما باید مشخص کنیم.
یعنی ما باید حدود این کار را مشخص بکنیم که مثلاً وجوب چیست، حقیقت وجوب چیست، حقیقت حرمت چیست، تمام اینها باید مرزبندی‌هایش مشخص بشود. یعنی اضافه بر قانون یک تأکیدی روی ادبیات قانونی دارند. و تأکید فراوان دارند که الفاظ مجمل یا به اصطلاح ما مجاز، کنایه، استعاره، اینجور الفاظ، این الفاظی که دارای معانی متعددی می‌شوند، و دارای معانی مختلفی هستند یا احتمالات در آن داده می‌شود، یا به لحاظ فردی یا به لحاظ یعنی به لحاظ مفرداتش یا به لحاظ کلام، اینها نباید باشد. و درست هم هست.
ما هم عقیده‌مان همین است. در فقه هم همین طور بوده است. الا الان مرتب مثلا می‌گویند والفظ مجمل، و الحدیث مجمل، والدلیل مجمل، یا فیه احتمالات و با وجود احتمالات نمی‌شود، حرف درستی است، لکن ما الان در دنیای اسلام، به خاطر اینکه این از اول درست تنظیم نهایی نشده، یک قدر متیقن داریم. مثلا بعضی قدر متیقن را بأس فهمیدند، از وجوب فقط بأس در می‌آید. یا همین مطالبی را که ما دیروز عرض کردیم اضافه بر بأس یک نوع ثبوت، یک نوع در به اصطلاح ارتباط هم با مأمور دارد آن مأمور به که اصطلاحاً به عهده او قرار داده شده است. لکن به عهده او به نحو ثبوتی یا صدوری. ما عرض کردیم قدر متیقن صدوری است. یک رابطه بین او و بین عمل هم پیدا می‌شود.
بعد مطلب دیگری که دیروز عرض کردیم در همین ادبیات قانونی چون گفتیم وقتی روح قانون روشن نباشد، به ادبیات تمسک می‌کنیم. در همین ادبیات قانونی عرض کردیم مجموعه شواهد نشان می‌دهد که یک رابطه هم بین آمر و مأمور به است. این قانون این اقتضا را می‌کند. یعنی وقتی مقنن یک چیزی را می‌گوید چون این رفته روی یک وقایع خارجی، این نیست که اراده ذاتی آمر باشد مثل عبد و مولا، این یک حقایقی است، یک امر واقعی است، یک امر حقیقی است، جامعه در نظر گرفته شده لذا طبیعتاً یک رابطه دیگر هم پیدا می‌شود که این کار باید محقق بشود.
آن وقت اگر این را ضمیمه کردیم به نظام اسلامی، به دولت اسلامی، به حکومت اسلامی، تمام احکام اسلام باید پیاده شود. یعنی اصلا شأن حکومت اسلامی در حقیقت این می‌شود نه فقط معاملات، نه فقط مسائل سیاسی اجتماعی، فرض کنید مسائل نظامی، مسائل شهرسازی، مسائل مثلا منابع معادن، غیر از آنها حتی مسائل عبادی یعنی مجموعه دین هدف اساسی از نظام اسلامی این است. آن مجموعه باید پیاده بشود. چون یک مجموعه همسانی است. این طور نیست که مثلا عبادتش را از نظام معادن جدا بکنیم. نظام فرهنگی را از نظام عبادت جدا بکنیم.
چون یک کاری که در حکومت اسلامی هست این است. یعنی هم باید احکام ولایی را که مثلا حالا نصوص هم ندارد این با منصوصات مقایسه بکند، مجموع را در یک به قول عرب‌ها سیاقه، در یک قالب قانونی واضح، نظام‌مند، قانونی که با هم اجزائش کاملا مرتبط هستند و همخوانی دارند، در او قرار بدهد و سعی بکند این ارزشها زنده بشود، یعنی عمده‌اش تحقق خارجی است که ظاهر آیه مبارکه هم همین است: (الذین مکناهم فی الارض اقاموا الصلاة) عرض کردم مجموعه روایاتی که ما در مسئله حاکم و حکومت است زیاد است، بهترینش تقریباً در نهج البلاغه است، بهترینش. چون خود حضرت هم متصدی حکومت بودند. این که هدف حکومت اسلامی این باشد، مسئله جلوگیری از محرمات باشد، خمر باشد، فلان باشد، اتیان واجبات باشد، و بعد نظام اجتماعی باشد، نظام مالی باشد، نظام مالیاتی باشد، نظام فرهنگی باشد، و الی آخر انضمه مختلفه‌ای که اراده شده است.
پس بنابراین ما و لذا هم اگر بتوانیم مخصوصا بنابر مبنای اصل ولایت فقیه چون خب می‌دانید عده‌ای هم از بزرگان ما قبول نداشتند ولایت فقیه را، بر اصل مبنای ولایت فقیه، مثلا اگر یک مجموعه‌ای یا به اصطلاح امروز ما عبارت توضیح المسائل، خب می‌دانید توضیح المسائل در قم در زمان آقای بروجردی یک آقایی که معلم هم بود، دبیرستانی بود، معلم دبیرستان بود ایشان نوشت و خیلی به لغت به اصطلاح امروزی ما ادبیات عامیانه به آن می‌گویند، فلوکریک به اصطلاح، خیلی عامیانه نوشت و واضح نوشت، بعد هم سعی کردند با کتاب خود آقای بروجردی که منتخب المسائل اسمش بود، دیدم من چاپ شده زمان خود ایشان، هماهنگ بکنند، شاید پنجاه و پنج شش سال قبل در همین قم، و این کتاب هم خیلی جا افتاد این توضیح المسائل انصافا قدم خوبی بود، یعنی سعی کرد همان مسائل را به یک لغت واضح، ...
حالا در زمان ما اقتضا می‌کند که ما مجموعه نُظُم دینی را به لغت واضح بنویسیم، یعنی اگر بنا بشود یک توضیح المسائل این نیست که مثلا شکلش و چاپش را ریز و درشتش بکنیم، نه، فکر باید عوض بشود. اصلا خود آن فکر و اندیشه باید کلا عوض بشود. یک مجموعه هماهنگی به یک لغت حالا آن توضیح المسائل تقریبا عوامانه است، یعنی ادبیات عامیانه است، می‌شود به یک ادبیات در سطح یک دانشجو مثلاً، اصطلاح خودشان، با فرض یک مخاطب دانشجو نه حالا خیلی عوام عوام صرف، آن توضیح المسائل خیلی ساده و روشن و خیلی به اصطلاح حالت عامیانه دارد،
س: الان دانشجوهایش این اصطلاحاتش را نمی‌فهمند
ج: همان توضیح المسائل را هم نمی‌فهمند. خیلی خب پس از این توضیح المسائل هم پایین‌تر بنویسید. بحث نکنید بیاورید پایین تر.
علی ای حال اصطلاح را می‌خواهیم بگویم حالا در خارج چه هست، آن اگر بنا بشود باید یک مجموعه هماهنگی باشد. یک مجموعه هماهنگ با اشراف کامل. نه اینکه مثلا یک قسمتش مدام احتیاج پیدا بکنیم مدام اضافه بکنیم، یک قسمت را مدام کم بکنیم، نه با یک اشراف کامل، یک برنامه‌ریزی جامعی باشد، یک برنامه جامع، هم نظام فرهنگی‌اش باشد، هم نظام اجتماعی‌اش باشد، هم نظام سیاسی‌اش باشد، هم نظام عبادی‌اش باشد، یک بخشی نظام عبادی باشد، یک بخشی نظام آموزشی باشد، همین اجتهاد و تقلید مثلا. به صورت نظام
حالا به هر حال این هم یکی دو کلمه گفتیم حالا فعلا وارد این بحث نشویم.
بحث سر این است که یکی از خصائص نظام قانونی این است که باید پیاده بشود. طبیعتاً برای پیاده شدن ساز و کارهای خودش را دارد. امروز آقایانی که در درس اول تشریف داشتند، عرض کردیم مثل مرحوم آقای شیخ الشریعه اولین کسی است که این ابداع را کرده که لا ضرر برای نظام احکام سلطانی است. یعنی جزو ساز وکارهای اجتماعی تطبیق احکام است. چون در قصه ما داریم، اهل سنت این را به این متن ندارند، ما داریم که حضرت فرمودند که در آن قصه سمره که آن کار را کرد حضرت آمدند با تمسک به لاضرر فرمودند که این ضرر باید برداشته شود. انک رجل مضار ولا ضرر و لا ضرار، و بعدهم حضرت فرمودند که به آن انصاری برو درخت را بکن بزن، و بیانداز به طرف خودش.
س: 16:26
ج: طبیعتاً این طور بوده خب مخصوصا ما شیعه، سنی‌ها چرا داشتند احکام السلطانی را خیلی وقت است نوشتند. فرض کنید بحث اموال را ما در زمان تقریبا موسی بن جعفر(ع) وحضرت رضا(ع) است، ابویوسف خطاب به به قول خودش امیر المومنین هارون الرشید نوشته، خب ما ننوشتیم. ما شاید الی الان اموال نداریم، چون نظام سیاسی دست ما نبود.
من همیشه عرض کردم هر فتره زمانی که شیعه یا نظام سیاسی یا مثلاً یک گشایش سیاسی بود خب کارهای علمی خوبی کرده، آنها همیشه دستشان بود. ما مثلا از آمدن آل بویه به بغداد که عرض کردیم 1100 سال قبل تقریبا، سال 334، 1103 سال قبل به قمری، اینها وارد بغداد شدند. تا خروجشان از بغداد که بعد سلاجقه آمدند، ترک‌هایی از آن طرف بودند، و متعصب بودند، سنی‌های متعصب بودند که امور را عوض کردند در بغداد، خب حدود سالهای 450 که شیخ طوسی هم از بغداد خارج شد و رفت نجف. ما الان بیشترین آثار علمی ما همین الان که خدمت شما نشستیم مرهون همین فتره هستیم. از سیصد و مثلا سی، حالا مثلا آمدن کلینی به بغداد که هفت هشت سال قبل از این حادثه است، فرض کنید 320 تا 450 خب این فتره کمی است، همه‌اش 130 سال مثلا. اما شما معظم آنچه که الان در رجال داریم مال همین زمان است، در فهرست داریم مال همین زمان است، در فقه مقارن داریم مال همین زمان است، در فقه نمی‌دانم تفریعی داریم مال همین زمان است، در فقه مأثور داریم مال همین زمان است، در کلام داریم مال همین زمان است. در تفسیر کتاب شیخ خیلی تأثیرگذار نبود، مثل مجمع البحرین، مجمع البیان بیشتر تأثیرگذار بود، خب اجمالا، در تفسیر مال همین زمان، یعنی شما انواع معارفتان را که حساب می‌کنید بر می‌گردد به همین فتره زمانی.
بعد شما مثلا با آمدن صفویه 930 است یا نهصد و چند است، خب شما باز دو مرتبه وافی مال همین زمان است، وسائل مال همین زمان است، بحار مال همین زمان است، حالا غیر از علوم عقلی مثل اسرار و اینها، آنها هم مال همین زمان است. از کتب فقهی مهم شما مال همین زمان است.
یعنی وقتی یک نوع فضای سیاسی یا گشایشی می‌شود، بله، یکی از این علما نمی‌دانم کشف اللسان نیست، کیست؟ آخر کتابش نوشته که دیشب شنیدم که سلطان مرد، دیگر من این کتاب را تمام کردم، سلطان شیعه مثلاً، غرض این کمک بحث سیاسی خب طبیعتاً این طور بود دیگر. یعنی این هست، این اختصاص ندارد.
لذا وقتی که یک نظام سیاسی سر کار می‌آید که حالت دینی خودش را حفظ می‌کند، این برای رشد فکر و فرهنگی و اینها خیلی واسع است.
ما شیعه این طور بودیم دیگر این شواهد ما این طور است. ما  البته در غیر فرض کنید علامه داریم، محقق داریم، در این زمانها نیست، در زمان فتره سیاسی نیست، نه اینکه بخواهیم بگوییم هر چه داریم، اما وقتی که این فتره‌های سیاسی می‌آید رشد خیلی بالا می‌رود، درجه رشد زیاد می‌شود. فوق العاده قوی می‌شود، فوق العاده. یعنی آن جهاتی را که مطلوب حوزه‌های علمیه و حوزه معارف دینی است، رشد فوق العاده‌ای پیدا می‌کند. الان هم که خب اصولا زمان عوض شده انصافا خب خیلی زمینه‌ها هست، هم جهانی شده، همه خیلی از مصادر اطلاعات پیدا کردند، نسخ خطی فراوان، فکر نمی‌کنم هیچ وقت شیعه امکانات و نسخ خطی در سطح جهانی داشت. نه حالا در سطح خود ایران، در سطح جهانی. انحاء امکانات در اختیار قرار گرفت. و فرصت خوبی است، یعنی خیلی خوب می‌شود استفاده کرد.
خب ما اگر بخواهیم گفت که فرزند زمان خویشتن باش به قول نظامی، بله، اگر بنا باشد انسان فرزند زمان خویش، یا به تعبیر روایت العالم بزمانه لا تتهجم علیه اللوابس، این فرزند زمان بودن این اقتضا را می‌کند. یعنی وقتی بنا بشود ما یک مجموعه بنویسیم، الان بیشتر توقع ما این است که ما آن مجموعه را به عنوان مجموعه‌ای الان مطرح بکنیم.
خب یکی از آن بحث‌ها حالا چون نمی‌خواستم وارد این بحث بشویم، چطور به ذهن ما آمد حالا، این از دهان ما لفظ ما خارج شد.
بحث پس مهمش غیر از حالا این بحث تدوینش بحث فرهنگی‌اش بحث مهمش این است که در نظام قانونی ساز وکارهای مناسب را هم باید در نظر بگیریم. این خصلت قانون است.
عرض کردیم در خصلت نظام عبد و مولا شاید این نباشد. مولا گفته به عبدش آب بیاور، نیاورد، مثلاً به یک شلاق زدن و کتک زدن اکتفا بکند. در این نظام نیست که بگوید مثلاً خودش اقتضا بکند خود نظام اقتضا بکند که بچه‌اش یا برادر عبد برود آب بیاورد. اما در نظام قانونی این طور است. می‌گویند وقتی شما آمدید گفتید اهالی خیابان باید اینجا را اسفالت بکنند، شما دولت هستید، شما رفیق ایشان که نیستید، نصیحت اخلاقی که نمی‌خواهید به این آقا بکنید. تا می‌آیید این مطلب را مطرح بکنید باید تمام لوازمش را در نظر بگیرید. یک اینها پول دارند ندارند، امکانات دارند ندارند، انجام می‌دهند یا نمی‌دهند، طبق مجموعه اینها که حتی اگر امتناع کردند، ببینید، دولت انجام بده، اگر پولش داشتند و امتناع کردند، پول را از آنها بگیرد، اضافه بر او ممکن است جریمه‌شان هم بکند، که دیگر از این کارها نکنند، اذیت نکنند.
من حالایک مثالی هم خدمت شما عرض بکنم با اینکه خیلی حالی امروز نداریم. مثلاً در آیه مبارکه هست، (اسکنوهن من حیث سکنتم من وجدکم) حالا اگر سکنی را در اینجا کنایه از نفقه بگیریم، غیر از لفظ...، حالا فرض کنید آیه نباشد چیز دیگری. نفقه خانم را در ایام عده باید بدهید، خب حالا شما طبیعتاً می‌دانید خب بالاخره شوهر زنش را طلاق داده، مثلا فرض کنید اوایل حمل هم باشد تا نُه ماه هم این دو عده است، این باید نفقه نُه ماه را بدهد، اسکنوهن، خب این طبیعتاً این سوال پیش می‌آید ممکن است مثلا نفقه ندهد، یا اذیت بکند، خوب دقت بکنید.
اولاً یک نکته‌ای که هست مثلا انما الصدقات للفقراء فرض کنید این خانم محتاج هم هست، این مثلاً شوهر نمی‌دهد نفقه را. خب بگوییم چه نسبتی هست بین این دو تا دلیل که نفقه را بدهد، صدقه هم مال فقرا، از آن طرف هم داریم که نفقه والدین بر پسر است کما اینکه بر فرزند است، نفقه فرزند هم بر والدین، پس ما سه تا دلیل نفقه داریم. یکی شوهر در ایام عده، یکی فرزندش، یکی هم صدقات عامه. حالا اگر شوهر نداد، اولا ما این سه تا دلیل را چه جور معنا کنیم؟ اصلا این سه تا را چه جور معنا بکنیم؟
ببینید وقتی شما نظام قانونی آمدید معنا کردید، غیر از حالا اینکه نفقه شوهر حالت دین دارد، ذمه دارد، نفقه بر فرزند حالت تکلیف دارد، غیر از حالا این نکته‌ای که نمی‌خواهم وارد بحثش بشوم.
س: این از حکایت استفاده می‌شود؟
ج: کدام یکی آقا؟
س: همین که به صورت دین هست یا تکلیف
ج: بله، بله،
دقت بکنید آقا. سه تا، آیا ما مخیریم بین این سه تا؟ نظم قانونی که می‌گوییم اقتضایش این است. چون ایام عده ایام خاصی است، هر زنی که همیشه در عده نیست که. ما با آن ارتکاز قانونی می‌فهمیم که اگر این سه تا عنوان بود، چون این ایام خاص است، این مقدم است. پس در درجه، اساسا باید شوهر نفقه‌اش را بدهد. بچه نه، نفقات عامه هم نه. حالا اگر شوهر نداشت، دقت بکنید، حالا یا به صورت دین می‌گیریم، یا شوهر مرد، اینجا نوبت می‌رسد به پسر، نوبت به نفقات عامه نمی‌رسد؛ چون عنوان پسری و امومت برای مادر یک عنوان ذاتی است، بر عناوین عرضی مثل فقیر مقدم است. یا پسر نداشت آن وقت نوبت به صدقات می‌رسد. دقت کنید. یک تنظیمی را با اینکه سه تا دلیل مطلق هم هستند.
شما می‌بینید یک تنظیمی را بین اینها ایجاد می‌کنید. می‌گویید این سه تا قانون ما این جور می‌فهمیم. در درجه اول باید شوهر بدهد، نبود، مرد، حالا یا ورثه یا غیرش کار ندارم، نوبت پسرش می‌رسد، نبود نفقات عامه.
حالا مسألة: شوهر بود، پول هم داشت نمی‌داد، خب در اینجا می‌رسد به بحث تطبیق نظام. ممکن است نظام بیاید به پسر بگوید حالا به هر حال مادرت که پول ندارد، شما بده ما بعد از شوهرش می‌گیریم، خوب دقت کنید، ما بعد از او می‌گیریم، چون تکلیف بر اوست، بر شوهر است که، تکلیفی نیست که بر پسر باشد.
س: چرا اجبره الحاکم تقاص بکنند، نوبت به پسر نمی‌رسد
ج: می‌دانم، فرض کنید فرار کرده، نیست، اجبره الحاکم، این هم نحو اجبار است دیگر،
س: خب تقاص کنند.
ج: می‌گیرد از او دیگر، می‌خواهم بگویم می‌گیرد، از همان شوهر می‌گیرد، شما می‌گویید اجبره الحاکم
س: نه پسر چرا پرداخت کند آخر؟
ج: موقتاً خب نمی‌گذارد مادر بمیرد که...
س: نه چرا پرداخت کند؟
ج: حالا فرض کنید شوهر فرار کرده، چه کار بکنند؟ از صدقات بگیرند؟ فرض ما این است. خوب دقت بکنید چه می‌خواهم عرض کنم. اگر شوهر دارد و نمی‌دهد، حالا فرار هم کرده، مخفی شده، خوب دقت بکنید، می‌گویند از پسر بگیرند به عنوان قرض، خب بگوییم نه اصلا نوبت پسر خودش پرداخت بکند، نه چون تکلیف، تکلیف شوهر بوده است. این آن معناست که اگر این قانون باید پیاده بشود، چون شوهر اباء کرده و عملا انجام نداده، به زور از او گرفته می‌شود، بلکه اگر ثابت شد به عنوان تمرد در مقابل نظام بوده، ممکن است زیادی هم از او گرفته بشود. که به اصطلاح برای او یک کیفری قرار بدهندکه تو اضافه بر اینکه ندادی، قایم هم شدی و برای ما دردسر درست کردی.
ببینید این قصه را تصور بکنید، بعد باز می‌رسد به مرحله‌ای که بخواهد از صدقات بگیرد، الی آخر صحبت‌هایی که الان نمی‌خواهم وارد فروع مسئله بشوم.
این معنایش چیست؟ این معنایش این است که وقتی شارع می‌گوید نفقه را از شوهر بگیرید، این طبیعتاً با مشکلاتی در مقام اجرا هست، این معنایش این است دیگر. ممکن است شوهر ندهد، اذیت بکند، قایم بشود.
خیلی عجیب است، بلافاصله بعد از این آیه (اسکنوهن من حیث سکنتم من وجدکم و لا تضاروهن) خیلی عجیب است. به اینها ضرر نزنید. به زن‌ها ضرر نزنید، لتضیقو علیهن، یعنی کأنما این ارتکاز بوده که این حکم طبیعتاً این اقتضا را دارد که این شوهر اذیت بکند، ایذا بکند. خیلی عجیب است. این لا تضاروهن مثل همان بحث احکام سلطانی که می‌گوید لا ضرار برای احکام سلطانی است. روشن شد؟ این لا تضاروهن حالا ما این همه احکام در قرآن داریم، اینجا در خود همین (لا تخرجوهن من بیوتهن و لا)، در سوره طلاق است، عده‌ای از احکام است. بعد از این حکم آمده (اسکنوهن من حیث سکنتم من وجدکم و لا تضاروهن لتضیقوا علیهن) به اینها این یعنی چه؟ یعنی دست حکومت را می‌خواهد در مقام اجرا باز بکند، ساز و کارهایی را بگیرد که کار شوهر ایجاد نقص نکند. چون این طبیعی است که این شوهر ایجاد مشکل بکند، چرا؟ چون شوهر می‌گوید نفقه زنی که از او جدا شدم نُه ماه باید نفقه‌اش را بدهم، هشت ماه باید نفقه‌اش را بدهم. هیچ فایده هم برای من ندارد. به چه مناسبتی؟ دقت می‌کنید؟
و از عجایب کار شبیه این در آیه (والوالدات یرضعن) هم آمده، خیلی تعجب، که من همین سه چهار شبه که فکر کردم، تا حالا این معنا هم به ذهنم نبود، واقعا هم برای ما ابتدائا، چون بحث فقهی‌اش را کردیم برای ما مشکل بود که این چطور شده، (والوالدات یرضعن اولادهن حولین کاملین لمن اراد ان یتم) خب دو سال باید والدات، بعد می‌فرماید (و لا تضار والدة بولدها) خب این طبیعتاً مادر که به بچه ضربه نمی‌زند که، و لا تضار، این بعدش است، اینجا هم و لا تضار والدة بولدها آمده، خیلی عجیب است.
من خود من البته عرض کردم احتمال چون همیشه ندیدم درست ما اگر باشیم و ظاهر این آیه مبارکه، می‌گویم ابتدائاً هم در ذهن ما این است که این مثلاً در مادر هست و مثلاً باید شیر بدهد به بچه و اینها، مثلا حالا شوهرش چه باشد یا نباشد، ظاهر این آیه مبارکه در طلاق است اصولا، آیات قبلش در طلاق است، شاید آیه بعدش هم در طلاق است. اگر ما باشیم و ظاهر سیاق، اصلا مورد آیه آن خانم‌‌هایی است که از شوهرشان طلاق گرفتند. مخصوصا اگر تصور بکنید که خانمی بوده عده‌اش به حمل بوده تا مجرد وضع حمل کرد، ولو در نفاس است اصطلاحاً می‌تواند ازدواج بکند، خوب دقت بکنید، یعنی این زن که الان مادر است، از شوهرش جدا شده اما بچه دارد تازه هم زاییده، فرض کنید همین لحظه، می‌تواند یک پنج دقیقه بعد ازدواج بکند. این در حقیقت و لذا هم تعبیر والدات شده نه اینکه امهات، نه به عنوان ازواج، و لا چی، ولا مولود له، نگفته ابوه، گفته مولود له، اصلا تعبیر مولود له روی این جهت است. با اینکه مراد پدر است دیگر، مولود له یعنی پدر. تعبیر به زوج نکرده، ولا زوجها مثلا، تعبیر زوج نکرده، تعبیر مولود له کرده.
ظاهر این آیه مبارکه این طور است: خانم‌هایی که وضع حمل می‌کنند حالا یا مطلقا دیگر و در عده از عده خارج شدند می‌توانند ازدواج بکنند، اینها باید حق رضاع بچه را مراعات بکنند. خیلی عجیب هم هست یعنی. ولو عادتاً یعنی به طور طبیعی می‌تواند ازدواج بکند، همان لحظه هم می‌تواند ازدواج بکند. بگوید من ازدواج کردم دیگر من کاری به این بچه ندارم، این مال شوهر قبلی من است.
ظاهر آیه مبارکه می‌خواهد بگوید نه، این را تو باید ادامه بدهی، حق طبیعی به عنوان مادر است ولو از آن شوهر جدا شدی. ظاهر آیه مبارکه این است. یعنی بقیه الحاقی هستند. مثلاً زنی که شوهرش هست، این الحاق هست، و الا خود ظاهر آیه که این است.
س: در این صورت حولین کاملین دیگر معنا پیدا نمی‌کند؟
ج: چرا، دو سال، این هم خیلی عجیب است.
غالبا خب می‌دانید فرض کنید زن ازدواج کرد، ممکن است بعد از نُه ماه و ده ماه هم بچه بیاورد، این معنایش این است که حتی اگر بچه آورد، باید دو سال بچه قبلی را باید تکمیل بکند. این حق الهی است.
و لذا به ذهن من این ولا تضار برای همین اینجا آمده، چون این از آن جاهایی است که زن‌ها ممکن است از زیر بار در بروند. بگویند آقا من ازدواج کردم
س: شیر دادن که واجب نیست که
ج: ظاهر آیه این است که، یرضعن که
س: نه، شیر دادن نیست، آن لبع هست که واجب است، بقیه‌اش که واجب نیست.
ج: ارضاع در اینجا مجموعه نگهداری است، نه آن که شیر، ارضاع در اینجا این است. حالا می‌خواهد در پستانک بگذارد به او بدهد مثلا، ارضاع این است.
علی ای حال ظاهر آیه مبارکه خوب دقت بکنید، این هم برای ما همین مشکل را چند شب اخیر فکر می‌کردیم، به نظرم مشکل حل شد. فکر می‌کردیم (و لا تضار والدة بولدها)، بعدکه دقت کردیم، دیدیم که این آیه یعنی این که قبلا گفته بودم، شاید 10 سال پیش 15 سال پیش که ظاهر آیه مبارکه، عرض کردم چون در تفاسیر نیست، خیلی هم سعی نمی‌کنیم اصرار بکنیم روی یک حرفی. لکن ظاهر آیه این است. مراجعه بفرمایید به سوره بقره ظاهر مجموعه آیات چند تا آیه هست پشت سر هم، ظاهرش در طلاق است اصلا، خود آیه، و یک معنای عجیبی هم هست یعنی یک معنای واقعا خیلی عجیب و تعجب آوری است که حتی اگر زن ازدواج کرد، این حق بچه در دو سال محفوظ است. نهایتش از شوهر سابق به حساب پولش را بگیرد، و علی المولود رزق، آن بحث، و الا حق رضاع مال مادر است.
حالا خنده دارش، تعجبش این است که اگر ازدواج کرد بچه جدید هم از این شوهر جدید آورد، باز هم باید دو سال آن بچه اول حفظ بشود. این ظاهر این است دیگر.
س: مرد می‌تواند منع بکند همسرش را که به بچه من شیر نده
ج: آن بحث دیگری است، شما
س: همین است دیگر، پس حق عرض کنم خدمت شما
ج: لا اله الا الله، شما، من بحث فقهی که ندارم، دارم بحث حقوقی می‌کنم. میخواهم بگویم
س: این اطلاق ازش استفاده نمی‌شود استاد
ج: نه ببیند، می‌گویم شما بحث چیز نفرمایید، بحث فقهی و فروع فقهی نفرمایید. من دنبال نکته دیگری هستم. آن نکته فقهی جای خودش الان.
خیلی عجیب است، اگر این معنا باشد، یعنی این مطلب خوب دقت بکنید، این که زن بعد از انقضاء عده، بعد از طلاق تا دو سال ملتزم بشود که بچه را باید اداره بکند، خیلی عجیب است. این خب در معرض شبهه هست دیگر، زن ازدواج کرده شوهر دارد، باید به فکر شوهرداری باشد، این فرع را هم دارند سنی‌ها که باید به فکر شوهر دومش باشد، یا بچه دومش باشد، دقت بکنید. این واقعاً حرف عجیبی است.
در اینجا یک دفعه آیه آمده (و لا تضار والدة بولدها)، یعنی طبیعتاً این جور حکم با یک مشکلات اجرایی روبروست. ممکن است این زن سهل انگاری بکند، بگوید آقا من مشغول هستم، شوهر کردم، به من چه مربوط، این بچه را هر جا که می‌خواهد ببرد پرورشگاه بگذارد، به قول امروزی ما.
خیلی عجیب است من هر وقتی فکر می‌کنم، همین دو سه شبه برای ما، می‌گویم سابقا خود آیه را بحث کردیم، و همیشه هم برای من این بود، (و لا تضار والدة بولدها)، خیلی عجیب و غریب است اینجا آمده، خب معلوم است مادر معروف است، ضرب المثل است در مهربانی با اولادش است. بعد که با سیاق آیات نگاه کردیم دیدیم چیز نکته غریبی دارد. این مثل همان اسکنوهن است که بعدش فرموده (و لا تضاروهن)، خیلی عجیب است.
یک حکم دیگر هم ضرار دارد. البته و لا تمسکوهن ضرارا هم داریم. یکی دیگر هم دارد که در باب چیز حالا اگر آیه‌اش را بیاورید، بزرگ‌ترین آیه قرآن، حدود یک صفحه است، دین، و لا یضار کاتب، آنجا کاتب دارد، آنجا هم باز، این سه تا آیه من دیدم که به عنوان لا ضرار بعدش آمده، بعد از حکم آمده است. این سه تا آیه‌ای که من دیدم.
خوب دقت بکنید. خب بحثی که هست من فکر می‌کنم این کلمه لاضرار در حقیقت در این جور جاها به این معنا آمده که آن جنبه ساز و کار اجرایی مراد باشد. یعنی حاکم باید کاری بکند که این بچه به او ظلم نشود. ولو مادر ازدواج کرده ولو مادر بچه دارد و حقش هم هست ازدواج بکند، یعنی شارع می‌آید این حقوق را مراعات می‌کند. ما به او اجازه دادیم، نگفت تو دو سال ازدواج نکن تا این بچه را شیر بده، حقش هست ازدواج بکند، نگفتیم بچه دار نشود تا شیر بدهد، آن انسجام قانونی را، لذا چه کار کرده؟ و لا تضار ، مادر مواظب باشد به بچه‌اش ضرر نرساند.
س: لوازم اجرایی را یعنی لحاظ کرده
ج: هان احسنت، ساز و کار اجرایی، من البته این را ننوشته مرحوم آقای شیخ الشریعه.
شیخ الشریعه می‌گوید لا ضرر همین است اصلا. مشهور علمای ما لا ضرر و لا ضرار ناظر به مقام تشریع است، مثل اوفوا بالعقود را. ایشان می‌گوید نه مخصوصا این قصه سمره را هم که آورده، این ساز و کارهای اجرایی است. یا الان که در این کتاب‌ها چاپ شده، احکام سلطانی، اسمشان احکام سلطانی است. مرحوم شیخ الشریعه در رساله‌ جزو احکام سلطانی گرفتند. البته مرحوم آقای خمینی هم با ایشان موافقند. معروف با ایشان موافقت نکردند.
عرض کردم در بحث اول، حضرت آقای سیستانی استاد ما حفظه الله ایشان گفته لا ضررش به احکام می‌خورد، لا ضرارش به سلطانی می‌خورد، بین دو تا مدلول تفکیک قائل شدند.
علی ای حال الان مجموعا در این صد سال اخیر ما، در حوزه‌های ما، بر سر کلمه لا ضرر و لا ضرار این بحث دیگر هم مطرح شده حالا غیر از آن بحث‌های اصلی‌اش. دقت فرمودید؟
آن وقت این نکته اساسی خب ما این همه احکام در خود قرآن داریم. خب در ساز و کارهای آنها چطور می‌شود؟ حالا در سه تا در ساز و کارش آمد که لا ضرار، لا تضاروهن، لا تضار والدة، این اینجا معنای حدیث روشن می‌شود.
پیغمبر(ص) که فرمود لا ضرر و لا ضرار، این را آورد برای کل احکام. دیگر روش ما هم که معلوم است. یک چیزی در فرایض است، در فریضه است، یک چیزی را پیغمبر(ص) سنت هم یک مقداری این جوری است که در قرآن یک مورد و یا دو مورد است، در سنت می‌آید توسعه می‌دهد.
ما خواهر ومادر رضاعی را در قرآن داریم. لکن یحرم من الرضاع ما یحرم من النسب در سنت است. ما این ساز و کار اجرایی را در سه تا حکم دیدیم. البته عرض کردم لا تمسکوهن ضرارا هم داریم. نه اینکه لا ضرار آمده، و عجیب هم هست که روی لا ضرار رفته، لا تضاروهن، لا تضار والدة بولدها، و لا یضار کاتب، عرض کردم در زمان نزول قرآن، اگر می‌خواستند معنای الحاق ضرر به دیگری را برسانند، باب مفاعله می‌بردند، اما در همان مدینه زمان امام صادق(ع) باب افعال اضر می‌گفتند. الان هم عرب‌ها اضر می‌گویند، مثلا اگر شما در یک مجله‌ای بنویسید ضار فلان نمی‌فهمند، درست متوجه نمی‌شوند ضار یعنی چه؟ الان کلمه اضر باب افعال را به کار می‌برند.
که ما عرض کردیم گاهی لغت حتی هیئاتش هم به زمان عوض می‌شود. در زمان نزول قرآن اضر نیست، ضار است. اما در زمان روایات اهل بیت(ع) من اضر بطریق المسلمین، این الحاق به ضرر را با ماده باب افعال به کار بردند.
پس بنابراین تا اینجا روشن شد که این نظام، یک نظام قانونی است. حتی این بخش که ساز و کارهای اجرایی هم باشد در آن ملاحظه شده است. این ساز و کارهای اجرایی که یکی از نکات بسیار مهمش ایذا و اذیت و مضایقه و کمبود و کمی چون ضرر به معنای کمی است، حرج به معنای فشار نفس و حالت ناراحتی روانی واینهاست، این دو تا با هم، این دو تا را شارع مقدس در سه مورد به این بعد از حکم آمده. در سنت پیغمبر اکرم(ص) کلی آمد. لا ضرر و لا ضرار. که لذا این می‌آید برای کل احکام. این فرق بین و لذا ما عرض کردیم در بعضی روایات ما دارد که مسئله تفویض الی رسول الله(ص) از خصائص این دین است. درست هم هست. در بعضی از روایات دارد که خداوند در شب معراج در شب به حساب مبعث تمام مصالح امت را تا روز قیامت برای رسول الله(ص) واضح کرد. و لذا اجازه تفویض به رسول الله(ص) داده شد، اجازه تشریع. فوض الی نبیه، این تشریع را به رسول الله(ص) داد. این این طور شد.
آنچه که در وحی الهی بود آن سه مورد بود. آنچه که در سنن پیغمبر(ص) بود، البته پیغمبر(ص) خب آینه وحی بود، فرق نمی‌کند. اضافه کردند پیغمبر(ص) فرمودند لاضرر و لا ضرار. که ما در بحث اصول هم دیروز عرض کردیم از قرن دوم سال‌های 130 و 140 یک فی الاسلام هم به آن اضافه شد.
و من این را کرارا عرض کردم در کتب حدیث چه ما چه اهل سنت، و در کتب لغت بیشتر لا ضرر و لا ضرار مطرح است. در کتب فقه بیشتر لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام مطرح است. چون این ماده قانونی بهتری است فی الاسلام. این تعبیر قانونی‌اش روشن ‌تر است. لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام.
پس در حقیقت این لا تضاروهن وضعش روشن شد، لا تضار، و آن نکته فنی فنی هم روشن شد و آن اینکه این شریعت حالت نظام دارد، مطالبی را که جعل می‌کند، این باید ساز و کارهای مناسبی را انجام بدهد تا این عمل در خارج محقق بشود.

و صلی الله علی محمد و آل الطاهرین